“Robots veranderen het werk van ons allen” (PDF) – opinie-artikel in Trouw 8 augustus 2015 in de serie “Later in Nederland”

Als we onszelf aan het werk willen houden, moeten we onze beroepen heruitvinden én veel meer zelf organiseren, aldus futuroloog Marcel Bullinga.

Er wordt ons de komende jaren steeds meer werk uit handen genomen door apps, robots en 3Dprinters, die steeds meer met ons concurreren. Hoe zorgen we dat we aan het werk blijven? Om te beginnen: robots gaan op ons mensen lijken. Ze worden net zo sociaal, autonoom en intelligent als wij. Maar wij gaan nooit op robots lijken. De vraag die iedere werkende zichzelf de komende jaren zal moeten stellen, luidt: wat doet een app, robot of drone slimmer, beter of sneller dan ik? Het antwoord op die vraag verandert de kern van elk ambacht, of je nu timmerman of directeur bent. Om aan het werk te blijven, zullen we de komende jaren twee uitdagingen moeten aangaan. We zullen in ons werk een toekomstbestendig ‘meesterschap’ moeten verwerven en we zullen moeten leren om veel meer zelf te organiseren.

Er zijn twee soorten beroepen. Aan de ene kant beroepen die volledig verdwijnen, omdat ze in hoge mate uitvoerend, administratief of controlerend zijn. Aan de andere kant beroepen die zullen blijven bestaan, omdat er creativiteit, design of leiderschap voor nodig is, of omdat ze menselijke aanraking vereisen. Het is voor iedereen die wil werken zaak de switch te maken naar de tweede categorie. Ik voorzie bovendien twee soorten werkenden. Enerzijds de werkenden die in het stramien blijven zitten van de afgelopen halve eeuw. Zij verwachten dat de werkgever voor heel veel zorgt en dat de overheid de rest regelt. Die werkenden redden het niet. Anderzijds zie ik steeds meer werkenden, met het groeiende leger van zelfstandigen zonder personeel (zzp’ers) voorop, die actief op zoek gaan naar tools die hun beroep innoveren. Zij zien robots, apps, drones en 3D-printers niet als bedreiging, maar als productiviteitsverhogers, die van hen ‘superprofessionals’ maken. Omdat deze superprofessionals in snel tempo productiever zullen worden, kunnen veel sectoren toe met minder mensen. Puur uitvoerende beroepen verdwijnen, de middelmaat verdwijnt.

Cameraman en boekhouder Neem de cameraman en de boekhouder. Zij staan symbool voor beroepen die volledig verdwijnen. Een slimme drone neemt alle kennis en vaardigheden van de cameraman over tegen een fractie van de kosten. De boekhouder wordt vervangen door een betrouwbare app voor een tientje per maand. De opleiding tot cameraman verandert in een drone-leverancier, de boekhoudopleiding in een softwareleverancier. Vervelend voor mensen die vast willen houden aan het beroep van cameraman en boekhouder, een zegen voor de rest. Het leven wordt er stukken goedkoper door.

De meeste beroepen verdwijnen niet, maar ondergaan een make-over, een upgrade, variërend van bescheiden tot enorm. De stratenmaker van de toekomst leidt als een soort projectleider een zwerm van stratenmaakrobots. De advocaat krijgt minder brood op de plank door platformen voor mediation. De taxichauffeur krijgt eerst extra werk door de toevloed van Uber-klanten, raakt vervolgens brodeloos door de komst van zelfrijdende auto’s en gaat uiteindelijk weer verdienen als hij een zelfrijdende auto koopt en deze gaat uitlenen via een platform dat over tien jaar Uber heeft vervangen. De bankier wordt een betaalapp en verdwijnt dus, of hij wordt de ontwikkelaar van lokale munten met Bitcoin-achtige technologie, die tegelijkertijd nieuwe Libor-fraudes voorkomt. Er ontstaan vele nieuwe ‘banen van de toekomst’, zoals de robotcoach, stadsboer, energieoogster, nanotimmerman, talentversneller, mediacoach en Über-ambtenaar.

De secretaresse is een twijfelgeval. Veel van haar werk kan worden gedaan door apps, maar ze kan zichzelf upgraden naar sparringpartner van de baas. Docenten en artsen zullen voorlopig niet snel overbodig worden, gezien de oneindige behoefte aan zorg en scholing, maar ze gaan wel gebruikmaken van tools voor gepersonaliseerd leren en gepersonaliseerde zorg. De dichtgeregelde nationale systemen worden opengebroken door nieuwe virtuele aanbieders.

De journalist maakt gebruik van geautomatiseerde fact checking en opinierobots, maar vecht tegelijkertijd tegen de hyperconcurrentie van ‘burgerjournalisten’ en gratis nieuws op sociale media. Hij wordt, in het gevecht tegen roofinvesteerders die mediabedrijven leegtrekken, bovendien mede-eigenaar van het bedrijf. En in dat mede-eigendom ligt meteen de tweede uitdaging.

Als we onszelf aan het werk willen houden, moeten we niet alleen onze beroepen heruitvinden, maar ook veel meer zelf organiseren. Met behulp van oude concepten uit de negentiende eeuw: vakbond, zelfhulp, steun in eigen kring, lokale munten, zorg- en energiecoöperaties, sociale zekerheid betaald door eigen gemeenschappen.

We keren terug naar de tijd waarin we als burgers – en als land – zélf onze broek moesten ophouden. De overheid gaat ons niet toekomstbestendig maken, integendeel. De overheid verarmt structureel. Over tien jaar is onze gasopbrengst op, waarmee een eind komt aan ons peperdure sociale stelsel, terwijl ook vaste loondienst ongebruikelijker wordt. Onze energiekosten gaan omhoog, omdat we geen spaarfonds hebben zoals Noorwegen en ook geen duurzaam energie-alternatief.

We staan op een kruispunt. Vijftig jaar lang zijn we verwend, met uitkeringen en banen voor het leven. Dat heeft ons lui gemaakt. Blijven we ons gedragen als verwende kinderen of worden we eindelijk volwassen? Dit is het derde deel van de serie 2